Sládja: 
Artihkal
Almodimjahke: 
2019
Kategorija: 
Varresvuohta, sosiálla
Tjálle: 
Astrid Margrethe Anette Eriksen

Veahkaválddálašvuohta ja seksuála illasteapmi lea čielga servodatváttisvuohta Norggas. Ulbmil dáinna kapihttaliin lea čájehit listu máhtus mii lea veahkaválddálašvuođaid ja illastemiid birra ja movt dat čatnasa dearvvašvuođaváttuide. Mii leat kárten makkár veahkaválddálašvuođa ja illasteami gávdnojit rávis sápmelaččaid gaskkas, go leat buohtastahttán earáiguin, geat eai leat sápmelaččat, agis 18-60 jahkásaččain. Mii leat maid guorahallan makkár gaskavuohta lea iešdieđihuvvon veahkaválddálašvuođas mánnávuođas ja dearvvašvuođaváttuin rávisolmmožin. Diehtovuođđu lea oassi SAMINOR 2, jearahallanskoviiskkadeapmi dearvvašvuođa- ja eallindilli birra sámi ja dáčča ássamis Davvi- Norgga ja Trøndelága doaresbealguovlluin. Buot ássit agis 18-69 jahkásaččain dihto suohkaniin jerrojedje oasálastit, mas vástidanproseanta lei 27. Diehtovuođđu fátmmasta 2197 sápmelačča (19 %) ja 9099 eará olbmo, geat eai leat sápmelaččat (81 %) . Gávdnosat čájehit ahte leat arvat eambbo sámi nissona geat dieđihit ahte leat gillán dovdduide čuohcci, fysalaš ja seksuálalaš veahkaválddálašvuođa sihke mánnán ja rávisolmmožin, go buohtastahttá eará nissoniiguin, geat eai leat sápmelaččat. Sámi dievdoolbmot muitalit arvat eambbo go earát, geat eai leat sápmelaččat, ahte leat gillán dovdduide čuohcci ja fysalaš veahkaválddálašvuođa sihke mánnán ja rávisolmmožin. Leat unnit dievdoolbmot go nissonolbmot geat dieđihit seksuálalaš veahkaválddálašvuođa, ja dievdoolbmuid gaskkas eai leat čearddalaš erohusat. Leat eambbo sámi nissonolbmo ja dievdoolbmo go earát, geat eai leat sápmelaččat, geat almmuhedje veahkaválddálašvuođa sihke mánnán ja rávisolmmožin. Dasa lassin almmuhedje eambbo sápmelaččat go earát, geat eai leat sápmelaččat, veahkaválddálašvuođaid ja illastemiid maŋemus 12 mánus. Sullii goalmmádas oassi sin gaskkas geat vástidedje leat vásihan guovtte dahje golmmalágan veahkaválddálašvuođa. Stuorimus oasis ledje nissonolbmot ja das eai lean makkárge čearddalaš erohusat. Stuorit oassi sámi dievdoolbmuin almmuhedje guovtte dahje golmmalágan veahkaválddálašvuođa, go buohtastahttá earáid ektui, geat eai leat sápmelaččat. Veahkaváldi lei dávjjimus oahpes olmmoš sutnje gii gillái veahkaválddálašvuođa, ii lean amas olmmoš. Eanas olbmuin lei veahkaváldi dakkár gii ii lean bearaš/sohka.

Sihke sápmelaččaid ja earáid gaskkas, geat eai leat sápmelaččat, lea nanu čanastat gaskal mánnávuođa veahkaválddálašvuođa ja bissovaš bákčasiin rávis olmmožin. Čanastat mánnávuođa veahkaválddálašvuođas ja bissovaš bákčasiin rávisolmmožin leat unnit sámi dievdoolbmuid gaskkas go earáid, geat eai leat sápmelaččat. Sámi álbmogis almmuhit eambbo go earát, geat eai leat sápmelaččat, ahte leat psyhkalaš eambbo váttut ja eambbo symptomaid post-traumáhtalaš hušas. Veahkaválddálašvuohta mánnávuođas sáhttá čilget juoidá čearddalašvuođa erohusas mentála dearvvašvuođaváttuin, sihke nissonolbmuid ja dievdoolbmuid gaskkas.

1 Giitu Marita Melhus, SSHF-UiT statistihkalaš doarjaga ovddas.

Sládja: 
Artihkal
Almodimjahke: 
2015
Kategorija: 
Varresvuohta, sosiálla
Tjálle: 
Magritt Brustad
Torill H. Lauritsen

Guorahallamat Norggas lea čájehan ahte álbmoga bátnedearvvašvuohta lea buorránišgoahtán daid maŋemus jagiid. Orru dego nu ahte erohus bátnedearvvašvuođas davvin ja lulde riikkas lea šaddame ovtta dássásažžan. Almmolaš bátnedearvvašvuođa lohkomateriála pasieanttain nuorabut go 19 jagi, lea buori guvlui rievdame suohkaniin, gos leat ollu sápmelaččat.

Bátnedoavttirdilli Finnmárkkus lea mearkkašahtti ollu buorránan 2004 rájes. Dál (2015) leat buot bátnedoavttirvirggit fylkkas virgáiduvvon. Árvvoštallet ahte dat lea okta sivva buoret bátnedearvvašvuhtii álbmogis. Nubbi váldosivva bátnedearvvašvuođa positiivvalaš rievdamii mánáin ja nuorain lea jáhkkimis danne go leat leamaš eastadandoaimmat ja dearvvašvuođa ovddideaddji doaimma,t masa Finnmárkku bátnedearvvašvuođabálvalusas lea čielga fokus.

Dearvvašvuođadirektoráhtta ja Finnmárkku fylkkasuohkan leat ekonomalaš juolludemiiguin dahkan vejolažžan vuđolaččat dutkat álbmoga bátnedearvvašvuođa muhtin válljejuvvon suohkaniin Finnmárkkus. Lea vurdojuvvon ahte go dieid iskkademiid bohtosat leat gárvásat, de sáhttá dutkojuvvon máhtu atnit ávkin eastadandoaimmaide ja sámi álbmoga bátnedearvvašvuođa ovdánahttimii.

Sládja: 
Artihkal
Almodimjahke: 
2013
Kategorija: 
Varresvuohta, sosiálla
Tjálle: 
Magritt Brustad
Ammar Ali Hassan
Torkjel M. Sandanger

Guorahallamat čájehit ahte muhtin lágan árbevirolaš borramušaid, nappo lagasbirrasa biepmuid, ávkkástallet relatiivalaččat ollu Davvi- Norgga ruovttudoaluin. Báikkálaš biepmuin lea dávjá biebmoávnnasvallji, muhto soames biepmuin sáhttet leat, lassin ollu biebmoávdnasiidda, maiddái birasmirkkot. Dat gusto dávjá biepmuide maid mearas viežžá.

Dokumentašuvnnat leat leamaš váilevaččat persisteanta orgánalaš birasmirkkuid ja lossametállaid sisdoalu dáfus bohccobierggus. Ođđa dutkamat leat aŋkke čájehan ahte bohccobierggus iešguđet orohagain Norggas leat hui unnán birasmirkkot ja ii leat vuođđu jáhkkit ahte bohccobierggu borran lea dearvvašvuođavárran olbmuide birasmirkkuid geažil. Baicca lea nuppe ládje, ahte ollu biebmoávdnasat leat bohccobierggus mearkkašahtti eanet go buohtastahttá vuoksábiergguin.

Mullju, dahje varas dorski, vuoivvas ja meađđemat, leat leamaš ja leat ain dehálaččat doalahit buori D vitamiinna dási davviguovlluid mearraálbmogis skábman. Álbmoga leat aŋkke váruhan borramis vuotnaguliid guollevuoivasa, birasmirkosisdoalu geažil.

Gealdda gaskal árktalaš biebmodoalu positiiva beliid, nugo alla biebmoávnnashivvodat, ja negatiiva beliid, mat fas muitalit birasmirkkuid gávdnoštumis dán biebmodoalus, bájuhit dávjá Árktalaš dilemman. Ii leat diehtu man mađe eahpesihkarvuohta čadnon biebmodorvvolašvuođagažaldahkii árbevirolaš biebmodoalu dáfus lea váikkuhan sámi álbmoga biebmo- ja borramušdábiid válljemii.

Sládja: 
Artihkal
Almodimjahke: 
2009
Kategorija: 
Varresvuohta, sosiálla
Tjálle: 
Magritt Brustad