Jump to navigation
Dát artihkal guoradallá guládahtte nuppástallamav ja histåvrålasj traumajt ja gåktu dáha bájnni Vuona nuorra sámij miellavarresvuodav. Artihkkala vuodon li kvantitatijva diedo Mihá-guoradallamis, man gatjálvissjiebmáj vásstedin 16-31 jagák sáme. Válljimnáren lidjin 256 nuorra sáme, gejs ienemusá låhkin skåvlån jali allaskåvlån/universitehtan. Ienemusá dájs årrun stuoráp stáda jali bájke sijdan, mij åhpadusá hárráj le gasskamieren jali allagisán.
Birrusij 7 10:s subtsasti nuppástallam li gåjt de akti iellemin. Gievramus frekvensav (35,8 %) buktá vásstádus, mij vuoset sáme nuora gulli nuppástalli “muhtem bále jahkáj”. Nuorra sáme subtsasti dájvvámusát nuppástalli vierregisá, sjiervesa ja sijddadajvasa diehti. Vargga divna sáme nuora ja nuorra ållessjattuga (87,15 %) li gullam gáttojt geŋga sáme álmmuga vuosstij. Juohkka nuppát lij juojddá dahkam nuppástimev hiejtedittjat. Ienemusá subtsastin nuppástallam bahojdij sijáv, massta tjielggá vierttip buktet hierediddje dåjmajt báredittjat dán juohkusa varresvuoda vidjurijt.
Sáme nuora ja nuorra ållessjattuga vásstedin gålmå gatjálvissaj dáhpádusájs mihttitjit vassjeságajt värmádagán unneplåhkovierregijs/sámijs. Vásstádusá giehttu ienemusá littji gullam álbedimev värmádagán “muhtem bále jahkáj” jali “muhtem bále mánnuj”.Dán guoradallama båhtusa giehttu nuorra sáme mánulattjat ussjolittji histåvrålasj-aktisasj traumajt, majt dárojduhttem buvtij. Ienemus ájádusá lidjin gielav ja kultuvrav massemis, ällim ga vásstádusájn mahkka ájtsadahtte sieradusá sjierve hárráj. Båhtusa giehttu ájádusá histåvrålasj-aktisasj traumajs e navtik njuolgga njuorridittji nuorra sámijt. Huoman de båhtusa vuosedi nuorra sáme “vuorjját” jali “muhttijn” gulátji sierra gulojt ájádaládijn histåvrålasj-aktisasj traumájt. Jus állis subtsastin gulo ihtin vásstádussan dájda traumájda, de lidjin dáha dájvvámusát hådje, vádja ja moarre.
Miellavarresvuoda vidjurij(vája, balo ja diertje) lågo giehttu näjtso álu vehik tjavgábut gulli divna gålmmå miellavarresvuohtamihto, mij le “muhtem märráj” vája symptåvmå ja “álkkes” balo ja diertje symptåvmå. Báhtjaj unnep gasskamihttolågo vuosedi “álkkes” vája symptåvmåjt ja “dábálasj” balo ja diertje symptåvmåjt. Dá båhtusa guorri Vuona almulasj nuorra álmmuga gávnadisájt.Åvdep guoradallam le duodastam vierrega diehti nuppástallat soajttá bahojdit goappátjagá rubmaha ja miela varresvuodav. Ållessjattuk sáme álmmuga guoradallama dagu aj rijkkagasskasasj åtsådime doarjju dáv tjanástagáv. Vierrega diehti nuppástallam ulmutja subtsasti ielvedahtte ienep miellavájvijs buohtastahte nuppástallamav váni gulák ulmutjijda. Mijá guoradallam tjadná guládahtte nuppástallamav miellavarresvuoda gasskamihttolågojda (vádjaj, balluj ja därttjáj) sáme nuorajn. Båhtusa vuosedi madi ienebut gullá nuppástallá, dadi tjavgábu li miellavájve.
Gånnå li stádasáme «guovdásj bájke»? Máhttep gusgudik goassak dav diehtet, daj dáhtáj ma miján liuddni? Dát artihkal lájttásit gehtjat nágin tállagáldojtsámij birra, ja konkludieri dajna ahte ij la nav buorredille. Sierraláhkáj jus stádaårroj sámij birra giehttop— ja gå sjaddi ájn vil ienep stádasáme, de sámeálmmuklåhkåma majda sij e fárruj váldeduvá, binnebutja binnebut åvdedi ålles sáme álmmugav. Kvantitatijvadáhtá sámij birra li læhkám (a) iehpedárkkela jamålsudahkes ájge milta mij guosská sáme definisjåvnåhárráj; (b) geografijjalasj såvnåj milta váj moaddasáme ålgoduvvi, ja muhttijn jut dáttja li fáron; (c)sámijt ålgodam dåssju definisjåvnåj ano baktu.Artihkal argumentieri ahte mijá buoremus vædtsakdutkama hárráj, li sámedikkij jienastuslågo, vájku ællaga da ållu perfekt. Låhpan artihkal aj gåvvit makkirstádasuohkana ma littji sámij urbána «guovdásjguovlo» — sihke Sámeednamin ja Sámeednamaålggolin — ja gatját majt politihkkára ja dutke máhttidahkat sáme sebrudagá urbanisierima hárráj.Man urbanisieriduvvam li udnásj sáme, ja makkirurbána guovlojn årru? Dájda gatjálvisájda l gássjelabbovásstádusáv gávnnat gå ihkap lidji jáhkkám. Vuostasjtjuolmma l ahte gatjálvisájn li buojkulvisá majt máhttámoatte láhkáj definierit: «urbanisierim», «urbánaguovllo», ja gájkin åvdemusát «sábme». Nubbetjuolmma l ahte dálásj kvantitatijva dáhtá sámij birraij la ållu buoremus sámij urbanisierimav åtsådittjat.Dán kapihttala vuodo l åvdemusát girjjeAn urbanfuture for Sápmi?(red. Berg-Nordlie, Dankertsenog Winsvold 2022a), namálattjat girje nuppátkapihtalCities in Sápmi, Sámi in the Cities(Berg-Nordlie og Andersen 2022) ja álggokapihtal(Berg-Nordlie, Dankertsen og Winsvold 2022b).An urban future for SápmiNFR-prosjevtaEi urbanframtid for Sápmi?oajvvealmodibme. Prosjevtanságájdahtijma, medijájt ja dokumentajt åtsådijmadajna ájggomusájn ahte galgajma oahppat gåktusáme urbanisierim la politihkkaj, sosiála vidjurijdaja identitiehtajda vájkkudam. Prosjækta lij navtikvalitatijva dutkam nágin fenomiena vájkkudusájda,mij iesj aktu kvantitatijva láhkáj mihttiduvvá.Konklusjåvnå sáme urbanisierima birra ma tjuovvudåssju kvantitatijva dáhtájt galggá agev várrogisátåvdedit. Ajtu l tállamateriálla nuoges buorre vájmáhttep javllat sáme urbanisierimprosæssa ljådon. Máhttep aj várrogisát javllat makkir urbánasuohkana li sierraláhkáj ájnnasa dán aktijvuodan.Dán kapihttalin biedjap åvddån nágin dákkirkonklusjåvnåjt, ja majt galggá mujttet gå dájt låhkå.Vijddásappot galgav vuostatjin oanegattjatkommentierit nágin guovdásj buojkuldagájdefinisjåvnåjt, åvddål lájttálisát gehtjadav náginvuogijda ja gåktu l gæhttjalam sáme demografijjalasjdáhtájt åttjudit. Ja de ájgov — sierraláhkáj navtijut sámedikkij jienastuslågoj dáhtájda vuosedav —oajvvadit nágin vejulasj vásstádusájt gatjálvissajmakkir suohkana li ájnnasabmusa sáme urbanisierimaaktijvuodan. Vuostatjin ájgov tjadádit nuorttarijkajlándajt Vuodna, Svierik ja Suobma — ienemusátVuonarijkav gehtjadav — ja dan maŋŋela Ruossjav.Návti dagáv danen gå Ruossja sámijn la ållu ietjálágásjurbanisierimhiståvrrå gå nuorttarijkaj sáme, ja dilledáhtáj hárráj la ietjálágásj lulle ja alle gaskan.
Samiske tall forteller
Tilgjengelighetserklæring
Ovddiduvvon: Ramsalt